Maria Moschou*

Στις μέρες μας γίνεται πολύς λόγος για την ενδοσχολική βία, bullying. Είναι γεγονός πως στην εποχή μας αυξάνονται συνεχώς τα κρούσματα βίας ανάμεσα στους νέους και σε μικρά παιδιά. Τα αίτια είναι πολύ βαθύτερα από ένα απλό θυμό. Συνήθως πρόκειται για παιδιά, τα οποία δεν έχουν τη δυνατότητα να εκφραστούν ή να εκφράσουν τα βαθύτερα συναισθήματά τους. Πολύ συχνά αποτρέπουμε ένα φοβισμένο μικρό αγόρι να κλάψει ή να δείξει το φόβο του, την αγωνία του για το καινούριο σχολείο πιθανώς. Ένας πολύ σημαντικός παράγοντας είναι το γεγονός πως οι γονείς δε βάζουν όρια στα παιδιά. Το θέμα των ορίων δεν περιορίζει τα παιδιά, τα βοηθάει να λειτουργούν ομαλά στην κοινωνία και να προσαρμόζονται με μεγαλύτερη ευκολία στο κοινωνικό σύνολο. Ευτυχώς στην εποχή μας δίνεται πλέον μεγάλη προσοχή  και βαρύτητα τόσο από εκπαιδευτικούς όσο και από ψυχολόγους, ώστε  να επιλυθούν όσο το δυνατόν ομαλότερα τέτοια κρούσματα. Ο δρόμος είναι ακόμη πολύ μακρύς, καθώς τα πρότυπα που δέχονται οι νέοι είναι κάθε μορφή βίας.

Μορφές βίας υπάρχουν όμως και στον εργασιακό χώρο. Τι ακριβώς σημαίνει ό όρος εκφοβισμός στον εργασιακό χώρο?

Εκφοβισμός στον χώρο εργασίας ή εργασιακή ψυχολογική κακομεταχείριση, ή εργασιακό mobbing  είναι η τάση ενός ανθρώπου ή ομάδας ανθρώπων να χρησιμοποιεί συνεχή επιθετική ή αδικαιολόγητη συμπεριφορά ενάντια σε έναν συνάδελφο, όχι εξαιτίας κάποιας προσωπικής σύγκρουσης ή συμφερόντων αλλά με σκοπό να αποπροσανατολίσει το στόχο της επίθεσης και να τον υποτάξει ή να ελέγξει τα συναισθήματά του. Προσβάλει την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια ή τη σωματική-ψυχική ακεραιότητα του εργαζομένου, προκειμένου να προκαλέσει την παραίτησή του

Δευτερεύων σκοπός είναι να εκφοβίσει το υπόλοιπο προσωπικό και να είναι πιο δεκτικό σε όσα διατάζει ο εργασιακός δυνάστης.

Η Εργασιακή Ψυχολογική Κακομεταχείριση μπορεί να περιέχει λεκτικές ή μη λεκτικές τακτικές, ψυχολογική βία, φυσική επίθεση και εξευτελισμό. Αυτό το είδος της επιθετικής συμπεριφοράς είναι ιδιαίτερα δύσκολο να αντιμετωπιστεί γιατί οι εργασιακοί δυνάστες συχνά ενεργούν σύμφωνα με τους θεσμοθετημένους κανόνες και πολιτικές του οργανισμού τους και της κοινωνίας τους. Έτσι, η Εργασιακή Ψυχολογική Κακομεταχείριση διαθέτει μεγάλη ποικιλία από μορφές:

• να μιλάει υποτιμητικά στον συνάδελφο ή υφιστάμενο
• να προσβάλει και να μειώνει
• να φωνάζει
• να έχει αλαζονική συμπεριφορά (εγώ είμαι πάντα σωστός και οι άλλοι είναι λάθος)
• να αμαυρώνει την κοινωνική εικόνα κάποιου
• να προκαλεί σε κάποιον φυσική ή κοινωνική απομόνωση
• να επιτίθεται σε κάποιον άμεσα
• να δρα υποχθόνια και πισώπλατα
• να δημιουργεί κλίκες και ορισμένες φορές να στρέφει αριθμό περισσότερων ατόμων προς το άτομο, το οποίο κακoμεταχειρίζεται

Δηλαδή ο εργασιακός θύτης επιτίθεται άμεσα ή έμμεσα αλλά συστηματικά σε κάποιον εργαζόμενο-στόχο χωρίς να υπάρχει μεταξύ τους αντικειμενικός λόγος διαμάχης. Για να πετύχει την “υποταγή” του εργαζόμενου-στόχου χρησιμοποιεί την εξουσία του στο χώρο, την επιρροή του στους εργαζόμενους και το ίδιο το σύστημα εργασίας ως μέσο προσβολής της αξιοπρέπειας του εργαζόμενου. Η Εργασιακή Ψυχολογική Κακομεταχείριση μπορεί να είναι συγκαλυμμένη ή φανερή.

Ανάλογα με την ιεραρχική θέση του θύτη, ορίζονται τρεις κατηγορίες εργασιακής παρενόχλησης.

• Κάθετη ή Κατιούσα:η παρενόχληση από προϊστάμενο σε υφιστάμενο. Στα πλαίσια της συγκεκριμένης ανισότιμης σχέσης είναι δύσκολη η διάκριση ανάμεσα στις καταχρηστικές συμπεριφορές και στα προνόµια των ιεραρχικά ανωτέρων.
• Οριζόντια:η παρενόχληση μεταξύ συναδέλφων ίδιας βαθµίδας.
• Ανιούσα: η παρενόχληση από υφιστάμενο ή οµάδα υφισταμένων σε προϊστάμενο (Κοΐνης & Σαρίδη, 2013).

Οι συμμετέχοντες αποδέχονται ενεργητικά ή παθητικά αυτήν την κατάσταση προκειμένου να καλύψουν προσωπικές αδυναμίες και ανεπάρκειες. Οι κακοπροαίρετες ενέργειες πραγματοποιούνται με μεγάλη συχνότητα (τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα) και για μεγάλο χρονικό διάστημα (τουλάχιστον έξι μήνες), ενώ η παρατεταμένη παραμονή σε αυτές τις αγχογόνες καταστάσεις προκαλούν τη σωματική και ηθική εξάντληση του στόχου.

Πως αντιμετωπίζεται μία τέτοια κατάσταση?

Σε αντίθεση με τα παιδιά, στα οποία εάν κάποιος παρατηρήσει σωστά τα αντιλαμβάνεται αμέσως την κακοποίηση ,με τους ενήλικες είναι πολύ πιο δύσκολο να βγει στην επιφάνεια. Συνήθως το άτομο που δέχεται μία τέτοιου είδους μεταχείριση θα πέσει στην παγίδα του ερωτήματος «τι κάνω λάθος?». Θα αρχίσει να κλείνεται στο εαυτό του, να αποφεύγει τους συνεργάτες του, καθώς λίγοι θα σταθούν στο πλάι του και θα αρχίσει να νιώθει πολύ δυστυχισμένος πλέον στη χώρο της εργασίας του.

Παρά  τη σοβαρότητα του φαινομένου, το mobbing αντιμετωπίζεται με δυσπιστία, καθώς ακόμη και τα ίδια τα θύματα βρίσκονται πολύ συχνά υπό το βάρος των σύγχρονων οικονομικών συνθηκών, την  ανάγκη για επιβίωση, η οποία τίθεται σε προτεραιότητα, παραμερίζοντας τις ψυχολογικές διεκδικήσεις και αυξάνοντας αναγκαστικά την ανεκτικότητα στις εκδηλώσεις βίας.

Στη χώρα μας το φαινόμενο εξαπλώνεται ραγδαία , καθώς ένας στους δέκα Έλληνες παραδέχεται ότι έχει δεχτεί συνθήκες εκφοβισμού ενώ ένας τους πέντε ακόμη και κάποια μορφή βίας (ΚοΪνης & Σαρίδη 2013).

Ποια είναι τα αίτια της εργασιακής παρενόχλησης?

• Υπερβολικό άγχος: (το εργασιακό άγχος συνηγορεί στην ηθική παρενόχληση, καλλιεργώντας το πρόσφορο έδαφος που ευνοεί την ανάπτυξή της (Leymann, 1996. Hirigoyen, 2002).
• Αρνητικές εργασιακές συνθήκες: Το εργασιακό περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από έλλειψη ελέγχου, αυτονομίας των εργαζομένων, ομαδικού πνεύματος ή ενδιαφέροντος, που επικρατεί σύγχυση ρόλων, διαρκής υπερένταση και υπερβολικές απαιτήσεις, είναι επιρρεπές στην εκδήλωση του mobbing (Hirigoyen, 2002).
• Προσωπικά κίνητρα του θύτη: Πολλές φορές η κακοποιητική συμπεριφορά απορρέει από τη διαστροφική προσωπικότητα του δράστη, ο οποίος δεν υποκινείται από οικονομικά ή επαγγελματικά συμφέροντα, αλλά αρέσκεται στην επιβολή και την κατάχρηση εξουσίας. Πέρα από το προφίλ του θύτη, στα αίτια συνυπολογίζονται η άρνηση της διαφορετικότητας (θρησκεύματος, εθνικότητας, σεξουαλικών προτιμήσεων), η ζήλια και η εργασιακή ανασφάλεια που ευνοεί την εκδήλωση τέτοιων συμπεριφορών (Κωνσταντινίδης, 2011).

Σύμφωνα με τη Γαλλίδα ψυχολόγο Marie – France Hirigoyen (2013) o δράστης είναι διαταραγμένη προσωπικότητα που ικανοποιείται πληγώνοντας τους συναδέλφους, καθώς ενισχύει την αυτοεκτίµηση του προβάλλοντας στους άλλους τον πόνο που αδυνατεί να αισθανθεί και τις εσωτερικές συγκρούσεις που αρνείται να επεξεργαστεί. Βιβλιογραφικά καταγράφονται δύο τύποι εκφοβιστών:

• οι αβοήθητοι που απαιτούν τη συνεχή υποστήριξη. Όταν δεν τους παρέχεται κατηγορούν τους άλλους για την ατυχία τους.
• οι χειριστικοί που κολακεύουν,εξαπατούν τους άλλους, προκειμένου να πετύχουν το στόχο τους (Tehrani, 2003).

Όταν υπάρχει ένας θύτης υπάρχει πάντα και ένα θύμα.

Σύμφωνα με τους  Leymann & Gustafsson (1996) στο εργασιακό χώρο δεν υπάρχουν άτομα με συγκερκιμένα χαρακτηρισικά θύματος, υπάρχουν απλώς άτομα με υψηλότερο ποσοστό στοχοποίησης.

Τα θύματα παρουσιάζουν συνήθως τα εξής χαρακτηριστικά:

• Σε μία ομάδα δεν επιτρέπεται να ξεχωρίζει κάποιος. Έτσι άτομα που διακρίνονται και σε άλλους τομείς πέρα από τον εργασιακό τους χώρο γίνονται εύκολα στόχος και θύματα εκφοβισμού. Πρόκειται συνήθως για άτομα με υψηλά προσόντα που δε δέχονται τη χειραγώγηση και αντιδρούν στις απόπειρες εκφοβισμού.(Khoo, 2010)
• Νιώθουν αδικία με την υποτίμηση. Η υποτίμηση της εργασία μπορεί εύκολα να κλονίσει την ισορροπία τους.
• Ευαισθησία. Είναι άτομα ιδιαίτερα επιρρεπή στις προσβολές.
• Ελλιπές δίκτυο. Σε πολλούς εργασιακούς χώρους υπάρχουν απομονωμένοι εργαζόμενοι που δεν έχουν ισχυρές -ή καθόλου- συμμαχίες στο επαγγελματικό περιβάλλον και κυρίως στην ομάδα τους. Άλλωστε η ηθική παρενόχληση τροφοδοτεί (και τροφοδοτείται από) την απομόνωση (Hirigoyen, 2002. Tehrani, 2003).
• Το θύμα γίνεται θύτης. Συχνά η κατάσταση δημιουργεί θυμό και οργή με αποτέλεσμα βίαιες αντιδράσεις.

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως υπάρχει τρόπος να αντιδράσει ένας εργαζόμενος σε τέτοιες μορφές βίας ακόμη κι αν δεν έχει τη στήριξη εξωτερικών παραγόντων.

• Αρχικά εκφράζει και εξωτερικεύει το πρόβλημα
• Ενημερώνει το οικογενειακό και κοινωνικό του περιβάλλον, ώστε να νιώσει στήριξη
• Επεκτείνεται κοινωνικά εκτός εργασιακού χώρου
• Κοινοποιεί το πρόβλημα σε συνεργάτες και ανωτέρους
• Ενημερώνεται για το Νομικό Πλαίσιο Υποστήριξης ( Khoo 2010)

Το πιο σημαντικό βήμα είναι να αναγνωρίσει ο κάθε εργαζόμενος  πως είναι μοναδικός και αξίζει  κάθε σεβασμό και εκτίμηση των συνεργατών του!

Να τονιστεί εδώ πως η εργασιακή παρενόχληση δεν τραυματίζει μόνο τις εργασιακές σχέσεις, αλλά πλήττει και την αξιοπρέπεια του ατόμου, απειλώντας την ασφάλεια της επαγγελματικής ζωής, της ψυχικής και σωματικής ακεραιότητας. Το mobbing αποτελεί μια αποτελεσματική στρατηγική «ψυχολογικής τρομοκρατίας». Παράλληλα εκφράζει την αντισυναδελφική δολιότητα που αποσκοπεί στην εξάλειψη του ανταγωνισμού, υπογραμμίζοντας το στίγμα του ατοµικισµού που κυριαρχεί στη σύγχρονη κοινωνία (Σάκουλα, Μπελαλή, & Σταθαρού, 2014).

*Σύμβουλος Οικογενειακής Συστημικής Αναπαράστασης